ZIELONA STRATEGIA

Kotlina Jeleniogórska, wraz z otaczającymi ją Karkonoszami, Rudawami Janowickimi i Górami Kaczawskimi stanowi szczególny krajobraz, piękny i cenny zarówno z przyrodniczego jak i kulturowego punktu widzenia. Burzliwa historia tego rejonu, zmiany w przynależności państwowej i związane z nimi wpływy różnych narodów i zwyczajów zaowocowały różnorodnym krajobrazem kulturowym, ukształtowanym na obszarze o ponadprzeciętnej wartości przyrodniczej. Miasta i wsie rozciągają się pośród mozaiki przyrodniczej, składającej się z gór i dolin, lasów i pól a także bagnisk i stawów. Największe miasto kotliny – Jelenia Góra (ok. 75 tys. mieszkańców), tworzy aglomerację z miastami leżącymi u stóp Karkonoszy (Kowary, Karpacz, Piechowice, Szklarska Poręba – od 5 do 10 tys. mieszkańców) a także z wsiami o bardzo różnej wielkości.  Krajobraz Kotliny jest ogólnie słabo przekształcony. Tereny zieleni są dobrze zachowane i zróżnicowane, co ma niebagatelne znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej oraz krajobrazowej. W ich skład wchodzą zarówno elementy związane z zielenią silnie kształtowaną przez człowieka: miejskie parki, skwery, ogródki działkowe, jak i lasy gospodarcze, tereny rolnicze, aż po ekosystemy półnaturalne i naturalne w najwyższych partiach gór. Najcenniejsze obszary zostały włączone w sieć Natura 2000, w tym Karkonoski Park Narodowy - obszar o największym reżimie ochrony przyrody w Polsce. Teren Kotliny Jeleniogórskiej to także „Dolina Pałaców i Ogrodów” - zespół założeń pałacowo-parkowych o najwyższych wartościach historycznych i kulturowych. Najważniejszym czynnikiem rozwoju obszaru stała się turystyka, której szczególną intensywność odnotować można w rejonie Karkonoszy (Karpacz, Podgórzyn, Szklarska Poręba). W Jeleniej Górze, głównym mieście aglomeracji, większe znaczenie mają strefy przemysłowe oraz centra usługowe.

Intensywny rozwój turystyczny, postrzegany w okresie przekształceń gospodarczych lat 90-tych jako podstawa rozwoju dla regionu, w ostatnim czasie wymieniany jest jako jedno z głównych zagrożeń dla lokalnej przyrody. Szacuje się, że region odwiedza ok. 4 mln turystów rocznie, z czego same Karkonosze przyciągają ponad 2,5 mln. Karkonoski Park Narodowy ma największe zagęszczenie szlaków turystycznych ze wszystkich polskich parków narodowych a najbardziej atrakcyjne miejsca, jak  np. najwyższy szczyt Śnieżka (1603 m n.p.m), mają jednocześnie największą wartość przyrodniczą. Najcenniejsze ekosystemy i unikatowe gatunki, są stosunkowo łatwo dostępne i poddawane presji turystycznej praktycznie przez cały rok, zarówno w lecie (turystyka piesza), jak i w zimie (turystyka narciarska). Negatywne oddziaływanie związane jest ze stałym przebywaniem ludzi, wydeptywaniem miejsc poza szlakami, śmieceniem a także z niewydolnością gospodarki wodno- ściekowej w górskich schroniskach. Następstwem presji turystycznej jest także rozbudowa podgórskich miejscowości, szczególnie o budowle wielkokubaturowe: hotele, apartamentowce. Łatwość przekształcenia gruntów rolnych, szczególnie górskich łąk, które w następstwie wycofania się rolnictwa przeznaczane są pod zabudowę, może skutkować nie tylko zubożeniem siedlisk, ale także zamknięciem lokalnych korytarzy ekologicznych. Zbyt słaba ochrona prawna łączności ekologicznej, brak jej zabezpieczenia w planach zagospodarowania przestrzennego, a przede wszystkim brak planów nie gwarantują jej trwałości. Na porzuconych przez rolnictwo terenach pojawia się roślinność inwazyjna: barszcz Sosnowskiego i nawłoć kanadyjska a wzdłuż cieków rdestowce. Coraz częstsze okresy suszy w połączeniu z intensywnym poborem wody z górskich ujęć skutkują brakiem przepływu naturalnego. Wyregulowane rzeki, szczególnie na obszarach miast, powodują zbyt szybki odpływ wody, która i tak jest coraz słabiej retencjonowana na skutek zabudowy i osuszania obszarów podmokłych, drenowania terenów i odprowadzania wody deszczowej bezpośrednio do kanałów burzowych. Retencji nie sprzyja także zrywka drewna w lasach wykonywana ciężkim sprzętem niszczącym szlaki turystyczne i drogi leśne, po którym pozostają głębokie koleiny pogłębiające erozję. W słabo przewietrzanej Kotlinie Jeleniogórskiej w dalszym ciągu problemem jest niska emisja zanieczyszczeń powodująca sytuacje smogowe w okresie zimy.

Etap ten był pierwszym krokiem w celu zrozumienia idei zielonej infrastruktury, okazją do sprawdzenia czy i jak funkcjonuje w polskim prawie i politykach wypracowanych w regionie. W ramach tego etapu dokonano także identyfikacji sieci ZI w analizowanym obszarze Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej. Na podstawie dostępnych danych GIS wykonano mapy, które pokazują rozkład przestrzenny elementów ZI oraz miejsc, gdzie ZI brakuje. Wykorzystano w tym celu ogólnodostępne dane pokrycia terenu Corine oraz dane topograficzne 1:10 000. Dla mezoregionu Karkonoszy powstała dodatkowo szczegółowa mapa siedlisk, dla której zastosowano europejski system klasyfikacji EUNIS (poziom3). Dla tego obszaru zmapowano również elementy zielonej infrastruktury takie jak zadrzewienia liniowe, mokradła, zielone miedze, strefy buforowe wzdłuż cieków. Wiedza o funkcjach ekologicznych tych drobnych elementów ZI jest wciąż zbyt mała. Jej pogłębieniu miały służyć warsztaty, na których spotkały się samorządy i instytucje odpowiedzialne za kształtowanie ZI w naszym regionie. Jednym z wniosków warsztatów była konieczność jak najszybszego wdrożenia idei ZI w planowanie przestrzenne dla utrzymania łączności ekologicznej, ochrony ważnych funkcjonalnie elementów ZI oraz - tak istotnych w górach - walorów krajobrazowych. Dodatkowo podczas konsultacji z interesariuszami podkreślono potrzebę opracowania strategii ochrony ekosystemów łąkowych położonych w niższych położeniach Karkonoszy, w tym w obszarze Natura 2000.

Istotą zielonej infrastruktury, która wynika również z jej definicji jest kształtowanie ZI jako sieci. Powiązania są ważne zarówno dla migracji zwierząt i roślin (korytarze ekologiczne), ale również dla człowieka (potencjał do wytyczania zielonych dróg: tras rowerowych, traktów spacerowych). Analizy wykonane w programie GUIDOS zobrazowały stan sieci ZI na badanym obszarze i wskazały obszary ważne dla utrzymania łączności np. pomiędzy obszarami Natura 2000. Dodatkowo przeanalizowano dokumenty planistyczne ze wszystkich gmin, żeby ocenić potencjalne zagrożenia dla zielonych powiązań w przypadku realizacji zapisów planistycznych. Wiele z nich może zostać całkowicie przerwanych lub znacznie ograniczonych poprzez nową zabudowę. Potrzebne są odpowiednie wdrożenia prawne, aby ochronić te strategiczne dla łączności miejsca. Wykonano również ocenę funkcjonalności zielonej infrastruktury w oparciu o usługi krajobrazowe. Z uwagi na fakt, że tereny ZI zajmują ok 70 % CSA, a znaczna część to obszary leśne, wysokie wartości usług krajobrazowych odnotowano na stosunkowo dużej powierzchni. Miejsca, w których wskazane jest podjęcie działań wzmacniających np. usługi regulacyjne dotyczą głównie gęstej zabudowy miejskiej, czy obszarów przemysłowo-handlowych.


Etap 3- Publiczna ocena korzyści
Usługi świadczone przez ekosystemy przekładają się na korzyści dla człowieka. Dlatego bardzo istotne jest, aby wartość terenów zieleni pokazywać właśnie przez pryzmat konkretnych korzyści. Partnerzy stowarzyszeni projektu w ramach przeprowadzonych konsultacji wskazali następujące priorytety: czyste powietrze, zapobieganie naturalnym klęskom, poprawę gospodarowania wodą oraz zachowanie cech estetycznych krajobrazu. Instytucje odpowiedzialne za ochronę przyrody wymieniały również konieczność utrzymania i kształtowania łączności ekologicznej jako warunku bioróżnorodności. Przeprowadzono też badania ankietowe wśród mieszkańców karkonoskich miejscowości. W tej grupie również powtórzyły się: jakość powietrza, wpływ zieleni na harmonię i piękno krajobrazu, retencja i czystość wody. Pojawiły się również propozycje działań, które wspierają powyższe korzyści: rewitalizacje istniejących parków, skwerów, nasadzenia drzew np.  gatunków charakterystycznych dla miejscowości. Część zadań wykonać można w obrębie gminy, przy współpracy z aktywnymi społecznościami, niektóre wymagają współpracy międzygminnej, z wieloma instytucjami czy właścicielami gruntów, np. planowanie sieci ścieżek rowerowych czy ochrona łączności ekologicznej.
 

W przygotowanie strategii i planów działań zostało włączonych wiele kluczowych dla Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej instytucji i samorządów. Oprócz zdefiniowanych w projekcie partnerów stowarzyszonych, udało się zaangażować również aktywnych mieszkańców - członków stowarzyszeń, które realizują wiele projektów wspierających ZI. Zielona strategia jest pierwszym opracowaniem dotyczącym zielonej infrastruktury w regionie, które oprócz ogólnych kierunków na przyszłość pokazuje konkretne pomysły wdrożeń. Mamy nadzieję, że staną się one wzajemną inspiracją do dalszych działań, pomocą w aktualizacjach dokumentów planistycznych i opracowaniach np. miejskich planów adaptacji do zmian klimatu, w których zielona infrastruktura jest jednym z istotnych narzędzi. Pełna lista interesariuszy znajduje się w tekście Zielonej Strategii.

Wdrożenie strategii i planów działań pozwoli zachować atrakcyjność krajobrazową jak i zasoby przyrodnicze regionu. Utrzymanie zielonych powiązań i terenów otwartych nie tylko umożliwia migrację zwierząt, ale również kształtuje ład przestrzenny, zapobiega rozpraszaniu zabudowy, która wymusza na samorządach dodatkowe koszty. Każde działanie poprawiające retencję w krajobrazie może okazać się priorytetowe dla trudnych do przewidzenia skutków zmian klimatu. Korzyść w regulacji miejskiego klimatu może przynieść rewitalizacja i zwiększenie powierzchni zielonych przestrzeni w miastach, co również poprawi jakość życia mieszkańców. Partnerstwo międzysektorowe, promocja partycypacji społecznej i rozszerzenie edukacji w zakresie funkcji i korzyści z ZI mogą zaowocować kolejnymi projektami w celu poprawy ZI a pośrednio również wzmocnią budowanie tożsamości lokalnej mieszkańców.