rozmiar tekstu

Natura 2000

Sieć obszarów chronionych Natura 2000

Natura 2000 to określenie spójnej sieci ekologicznej utworzonej przez poszczególne obszary ochrony przyrody. Wyznacza się je zgodnie z jednolitymi, naukowymi oraz merytorycznymi kryteriami (wynikającymi z Dyrektywy Rady Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z 1992 r. o ochronie siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory w Europie). Sieć ta wdrażana jest we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Opracowanie koncepcji Sieci Natura 2000 w Polsce i jej wyznaczanie rozpoczęło się, zanim nasz kraj znalazł się w gronie państw członkowskich UE.
Celem wyznaczania Sieci Natura 2000 jest ochrona poszczególnych gatunków ptaków, roślin i zwierząt oraz określonych typów siedlisk przyrodniczych. Jest to realizowane poprzez system, który zawiera w sobie dwa odrębne rodzaje obszarów: „siedliskowe” oraz „ptasie”, które tworzone są na podstawie prawa Unii Europejskiej. Zasady panujące na tych obszarach łączą w sobie podstawy ochrony przyrody z państw członkowskich, często też nakładają się na dotychczas stosowane formy, sposoby i metody - lecz nie zastępują ich, gdyż Sieć Natura 2000 ma własne odmienne cele i funkcje.

Obszar Natura 2000

Obszary Natura 2000 są obecnie jedną z 10 form ochrony przyrody stosowanych w Polsce - 8 form dotyczy ochrony obszarowej, gdzie ochroną obejmowane są konkretne miejsca lub areały: parki narodowe, rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Jedna z form dotyczy pojedynczych tworów przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupisk - to pomniki przyrody, a ostatnią jest ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Wszystkie z tych form posiadają różne cele, reżim ochronny oraz ograniczenia - więc inne też są kryteria wyznaczania obszarów i obiektów. Wymienione formy ochrony mogą również nakładać się na siebie, czego przykład mamy w Karkonoszach. Wyznaczone w tych górach obszary Natura 2000 („ptasi” i „siedliskowy”) obejmują w całości Karkonoski Park Narodowy, jego otulinę oraz częściowo pokrywają się z obszarem chronionego krajobrazu: Karkonosze - Góry Izerskie.
Karkonosze zostały uznane za obszar Natura 2000, ponieważ obejmują bardzo ważne tereny dla zachowania zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt i charakterystycznych siedlisk przyrodniczych mających znaczenie dla ochrony środowiska i bioróżnorodności Europy.

W Karkonoszach Sieć Natura 2000 obejmuje dwa różne rodzaje obszarów:

KARKONOSZE PLB 020007 – jest to ostoja dzikich ptaków formalnie nazywana „Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków” – OSO (Special Protection Areas – SPA), a potocznie obszarem „ptasim”, w którym realizowana jest ochrona dzikiego ptactwa.

KARKONOSZE PLH 020006 - są „Specjalnym Obszarem Ochrony Siedlisk” – SOO (Special Areas of Conservation – SAC), potocznie nazywanym „obszarem siedliskowym”, wyznaczonym w celu ochrony określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk istotnych dla ochrony określonych gatunków roślin i zwierząt innych niż ptaki.

Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków

Karkonosze są ptasią ostoją - niewątpliwie o znaczeniu europejskim. Formalnie zostały wyznaczone jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków PLB 020007 o powierzchni 18578,4 ha w 2007 roku. Góry te włączono do Sieci Natura 2000 na podstawie kryteriów ornitologicznych, poddając ocenie znaczenie Karkonoszy dla populacji ptaków. Głównym przedmiotem zainteresowania były występujące tu gatunki zagrożone w skali światowej, europejskiej i krajowej. Dotyczy to gatunków lęgowych wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej i gatunków regularnie występujących ptaków wędrownych nie wymienionych w tym załączniku. Konsekwencją tych procedur było kolejne potwierdzenie rangi Karkonoszy jako miejsca ważnego dla ochrony określonych gatunków oraz ich siedlisk we wszystkich okresach rocznego cyklu życiowego.

Najważniejsze dla Wspólnoty Europejskiej gatunki ptaków, których występowanie stwierdzono na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego.
Bielik Haliaeetus albicilla w Karkonoszach jest ptakiem lęgowym od kilku lat. Początkowo gniazdował na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego w okolicach Jagniątkowa (do niedawna było to najwyżej położone stanowisko lęgowe w kraju). Obecnie gniazduje w bezpośrednim sąsiedztwie granic Parku. 

Sokół wędrowny Falco peregrinus to bardzo rzadki gatunek, który w ostatnich latach przystąpił do lęgów w polskiej części Karkonoszy. Pierwsze stwierdzenie lęgu pochodzi z 2006 roku. Sokoły z łatwością pokonują duże odległości, a pojedyncze osobniki obserwowane są najczęściej powyżej górnej granicy lasu w piętrze subalpejskim i alpejskim - na całej rozciągłości Karkonoszy. W okresie lęgowym sokół wędrowny jest gatunkiem bardzo płochliwym. Obecność człowieka w okolicach gniazda może skutkować porzuceniem lęgu, dlatego nielegalne zbaczanie ze szlaków, wspinaczka i uprawianie narciarstwa poza wyznaczonymi trasami - to główne zagrożenia dla karkonoskiej populacji sokoła.

Jarząbek Bonasa bonasia jest najmniejszym przedstawicielem kuraków leśnych w naszym kraju. W Karkonoszach występuje najczęściej w lasach iglastych od piętra regla górnego do granicy z piętrem subalpejskim. Wybiera siedliska o zróżnicowanej roślinności, z bogatym runem i podszytem. Jest ptakiem osiadłym, a jego terytoria zajmują od kilku do kilkunastu hektarów. 
Jarząbek w Karkonoskim Parku Narodowym jest bardzo nieliczny. Obserwuje się go niezmiernie rzadko, niewiele jest informacji o jego występowaniu.

Cietrzew Tetrao tetrix tetrix jest kolejnym gatunkiem spośród kuraków leśnych. W Karkonoszach występuje w reglu górnym na siedliskach borów świerkowych, które po rozpadzie w skutek klęski ekologicznej tworzą powierzchnie częściowo lub całkowicie otwarte. Wyżej przebywa w strefie styku górnej granicy lasu z piętrem subalpejskim oraz na obszarach torfowisk w strefie tundry. Karkonoska populacja cietrzewia (w przeciwieństwie do trendów europejskich i krajowych) od lat dziewięćdziesiątych wykazywała tendencje wzrostu liczebności i stabilizacji. W ostatnich latach do wiosennych toków przystępuje około 30-40 kogutów cietrzewia.

Włochatka Aegolius funereus jest borealno-górskim, niewielkim gatunkiem sowy. Siedliska przez nią zajmowane to głównie górnoreglowe bory świerkowe. Ważnym elementem krajobrazu dla włochatki jest obecność otwartych przestrzeni – w Karkonoszach rolę tę pełnią obszary poklęskowe, z całkowicie lub częściowo zdegradowanym drzewostanem. Młodsze, zwarte młodniki i drągowiny wykorzystywane są jako schronienie dzienne. Gatunek unika terenów zasiedlonych przez większe sowy, takie jak puszczyk i puchacz, które są jej naturalnymi wrogami.

Sóweczka Glaucidium passerinum - to najmniejsza z europejskich sów. Prowadzi dzienny tryb życia, ze szczytem aktywności pokarmowej i głosowej tuż przed wschodem oraz krótko po zachodzie słońca. Noc przesypia w koronach drzew lub w dziuplach. 
Sóweczka jako borealny gatunek związana jest w Karkonoszach z borami świerkowymi górnego regla a także z siedliskami antropogenicznymi w reglu dolnym, którymi są monokultury świerkowe. Istotnym elementem dla sóweczki jest obecność bujnego podrostu w drzewostanie. 
W trakcie inwentaryzacji przyrodniczych w Karkonoskim Parku Narodowym została odnotowana na kilkunastu stanowiskach.

Dzięcioł zielonosiwy Picus canus związany jest z dojrzałymi lasami liściastymi i mieszanymi w piętrze pogórza i regla dolnego. Najczęściej obserwowano go u podnóża Góry Chojnik oraz w okolicach Jagniątkowa. Populacja dzięcioła zielonosiwego w granicach Karkonoskiego Parku Narodowego jest bardzo mała – liczniej występuje poza jego granicami w otulinie Parku.

Dzięcioł czarny Dryocopus martius w naszym kraju jest największym przedstawicielem dzięciołów. Dzięcioł czarny w Karkonoskim Parku Narodowym występuje głównie w górnoreglowym borze świerkowym oraz w świerczynach pochodzenia antropogenicznego. Ważna dla gatunku jest obecność drzewostanów w wieku przekraczającym przynajmniej 100 lat, w których chętnie przystępuje do lęgów. Gniazda umieszcza w wykutych obszernych dziuplach, które mogą być wykorzystywane przez inne gatunki ptaków (np. Włochatkę) i ssaków (np. kuny i nietoperze).

Gąsiorek Lanius collurio jest przedstawicielem dzierzb. To mieszkaniec terenów otwartych: łąk, pastwisk oraz nieużytków rolnych. Gniazda zakłada najczęściej w kępach pojedynczo występujących krzewów. 
Na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego łąkowe ekosystemy nieleśne zajmują bardzo małą powierzchnię. Przekłada się to na znikomą ilość par lęgowych gąsiorka, który w skali kraju nie jest rzadkim gatunkiem w odpowiednich siedliskach.

Muchołówka mała Ficedula parva jest trudnym do zaobserwowania gatunkiem, ponieważ przebywa głównie w koronach drzew. W odpowiednich siedliskach nie jest gatunkiem rzadkim.

Muchołówka białoszyja Ficedula albicollis po polskiej stronie Karkonoszy znana jest od niedawna (obserwuje się ją w sezonach lęgowych od 2006 roku). Gatunek występuje w towarzystwie muchołówki małej, na siedlisku kwaśnej buczyny górskiej o naturalnym charakterze, ze znacznym udziałem wiekowych drzew. Znana jest tylko z jednego stanowiska.

Podróżniczek Luscinia svecica svecica podgatunek północny - jest przedstawicielem słowikowatych. W Karkonoszach jest ściśle związany z siedliskiem płatów kosodrzewiny w mozaice z torfowiskami wysokimi na Równi pod Śnieżką oraz pod Smogornią. Podróżniczki przylatują na lęgowiska stosunkowo późno (pierwsze osobniki pojawiają się w maju). Gniazda zakładają w kępach kosodrzewiny. W poszczególnych latach stwierdzano po polskiej stronie Karkonoszy nie więcej niż 10 par lęgowych podróżniczka.

Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk

Masyw Karkonoszy jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Karkonosze PLH 020006 pełni bardzo ważną rolę w ochronie różnorodności biologicznej. Występują tu siedliska przyrodnicze oraz gatunki zwierząt, na ochronę których Unia Europejska kładzie szczególny nacisk (są to siedliska przyrodnicze wymienione w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej i siedlisk gatunków zwierząt wymienione w załączniku II tej dyrektywy).
Główną grupę gatunków zwierząt objętych programem Natura 2000, występujących w Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk, stanowią nietoperze. Większość informacji o występowaniu tych ssaków pochodzi z miejsc hibernacji położonych poza granicami Karkonoskiego Parku Narodowego. Również poza jego obszarem odnotowuje się stałe występowanie wydry Lutra lutra a także motyla modraszka nausitousa Maculinea nausithous.

Na terenie Parku występują trzy gatunki roślin o znaczeniu priorytetowym dla Wspólnoty Europejskiej. Są to karkonoskie endemity:dzwonek karkonoski Campanula bohemica i gnidosz sudeckiPedicularis sudetica oraz endemit Masywu Czeskiego przytulia sudecka Galium sudeticum.

Gnidosz sudecki jest jednocześnie endemitem i reliktem glacjalnym. Rośnie w otoczeniu źródlisk oraz na torfowiskach przejściowych w piętrze subalpejskim (rejon Kotła Łomniczki, Złotego Źródła, Srebrnego Upłazu oraz Kotłów Małego i Wielkiego Stawu). Preferuje siedliska o specyficznym mikroklimacie, odznaczającym się dużą wilgotnością i niższymi temperaturami niż na terenach przyległych. Jest półpasożytem - wodę z solami mineralnymi pobiera wnikając w korzenie innych roślin.

Kolejnym karkonoskim endemitem, który znalazł się w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej jest dzwonek karkonoski. Występuje od piętra reglowego po subalpejskie, na różnych siedliskach: łąkach, bliźniczyskach, w traworoślach, zaroślach kosodrzewiny, a także na piargach. Kwitnie w lipcu i sierpniu, wtedy też można go łatwo zaobserwować, m.in. na Hali Szrenickiej, Hali pod Łabskim Szczytem, Złotówce, Polanie, w kotłach polodowcowych czy na zboczach Śnieżki. Występuje pojedynczo lub tworzy niewielkie populacje liczące do kilkudziesięciu osobników.

Przytulia sudecka jest endemitem Masywu Czeskiego. W Karkonoszach występuje jedynie w Śnieżnych Kotłach. Jest gatunkiem pionierskim, jej siedliskiem są skalne półki i drobny żwirek ze skał bazaltowych lub granitowych. Tworzy gęste darnie o wysokości do 25 cm. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Poza rzadkimi, zagrożonymi gatunkami także wybrane typy siedlisk (wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej) decydują o utworzeniu specjalnego obszaru ochrony Natura 2000. Zalicza się do nich większość ekosystemów występujących na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego. Są to siedliska łąkowe (łąki świeże i konietlicowe użytkowane ekstensywnie), leśne (grąd środkowoeuropejski, nadrzeczna olszyna górska, kwaśne buczyny, górskie bory świerkowe, bory bagienne), ekosystemy piętra subalpejskiego (zarośla kosodrzewiny, zarośla wierzby lapońskiej i śląskiej, torfowiska wysokie i przejściowe, młaki, ziołorośla górskie, borówczyska bażynowe, murawy bliźniczkowe), ekosystemy pietra alpejskiego (rumowiska skalne ze zmienką górską i porostami, wysokogórskie murawy acidofilne i bezwapienne wyleżyska śnieżne), a także jedyne w polskich górach jezioro lobeliowe - Wielki Staw.